Kan Bible-a
lehkhabu chi hrang hrang 66
infinkhawmte hi, mi thiam tuten emaw an finna hmanga an ziak a ni satliah mai
lova. Kum 1600 chhung vel mi hrang hrang 40
velin hun hrang hranga an ziak a ni. Bible-a lehkhabu hmasa ber ziaktu, Mosia
hian 1500 BC lai vel khan Pathian thawkkhumna hnuaiah alo ziak a, Apostol
Johana chuan a hnena Pathian inlarna famkim chu AD 97 velah khan a ziak bawk a
ni. Pathianin mi chi hrang hrang, Beram Vengtute, lalte, puithiamte, zawlneite,
lo neitute, sangha mantute, damdawi lam thiamte, chhiahkhawntute, dan hre mi
leh zirtirtute a thu ziak tur hian a hmang a. Chutiang chuan mi hrang hrangten
hun hrang hrang leh hmun hrang hrang a kum tamtak chhung an ziak ni mahse hruaitu
ropui tak, Thlarau Thianghlim hruaina hnuaia ziak anih avangin thil diklo, thu
inkalh leh fel lo Bible-ah hian a awm lo a ni.
Thuthlung Hlui
lam hi Hebrai tawng ziak a ni ber a,
amaherawhchu heng: Jeremia 10:11; Daniela 2:4-7:28 leh Ezra 4:8 – 6:18 te hi
chu Aramic tawngin an ziak thung a ni. Tin, Thuthlung Thar bu lam hi Greek
tawnga ziak a ni a. Hemi a nih avang hian theology zirtute chuan atira Bible
ziahna, tawng bul hi an zir tel deuh zela. Hebrai
tawng chuan tihte, Greek tawng chuan tihte
a ngaih fona chhan chu atira Bible an ziakna tawng a nih vang mai a ni. Heng
Hebrai leh Greek tawngte hi khawvel hnam tawng pakhat ve mai a ni a, tawng tha
chungchuang a ni bik chuang lo a ni.
Bible hi Pathian
thawkkhuma ziak a ni:
Bible hi
mihring atanga lo piang chhuak a ni mai lo va, Pathian atanga lo chhuak a
ni. Chumi Pathian atanga lo
chuak a nihna tak chu thawkkhum anihna
chu a ni. Bible ngei hian, “Pathian lehkha thu zawng zawng hi Pathian
thawkkhuma pek a ni,” tiin a sawi a (II Tim. 3:16). Heta Pathian thawkkhum, tih
hi Greek tawng chuan “Theopneutos”
(Thiaw-nius-taws) tiin a sawi a, a awmzia chu “Pathian thawk chhuah,” tihna a ni. Mihring ka atanga thaw lo
chhuak riin thu a sawi angin, Pathian lehkha thute hi Pathian atanga lo chhuak
thu ngei chu a ni. Petera chuan Pathianin a thu puangchhuak tura a thawkkhum
dan hetiang hian a sawi a ni. “Thu
hrilhlawk reng reng hi mihring thua chhuak a ni ngai si lo va, miten Thlarau
Thianghlim tirhin Pathian hnen ata an sawi zawk thin,” tiin (II Pet. 1:21)
William Evans-an a lehkhabu ziak,
Great Doctrines of the Bible-ah chuan thawkkhum tih zirtirna hi tawi fel leh
awmze nei takin hetiang hian a ziak a, a dik hmel hle a ni:
“Pathian mi thianghlim, Thlarau chhunkhaha
awmte chuan Pathian thupek ang thlapa an ziah avangin, thutak an hriat tawh
thin a ni emaw, nilo emaw a lem chuang lo, adik lo thei lo a ni,” tiin.
Thuthlung Hlui bu Canon a nih dan :
‘Canon’ tih hi Greek tawng atanga lak a ni a, a awmzia chu ‘tehna luang tiang’ emaw ‘tehna thirtiang’ tihna a ni. Pathian
Lehkha lam sawina atana hman anih chuan “Bible-a
tel tura lehkhabu pawm chin” tihna a ni mai. Pathian Lehkhabu a tel tura
lehkhabu an tehna hmanrua ber pakhat chu Pathian thawkkhum ngeia ziak leh
thutak pawm tlak a ni em? Tih hi a ni.
Canon tih
tawngkam hiThuthlung Thar huna hman tan chauh a ni a, mahse Pathian thawkkhum
lehkhabu lo awm tawhte chu Israel chanchin atanga chhui kirin an pawm
(recognize) mai a ni. Thuthlung lehkhabute an lak khawm dan chu hetiang hi a
ni: Tuna Thuthlung Hlui bu 39 kan neihte bakah pawh hian Apocrypha (Apokrifa) bute leh bu dang dangte nen
bu 73 lai mai lakkhawm a ni a. AD 90-ah khan Juda hoten Jaminia khuaah inkhawmpui
an nei a, tuna kan Bible ami Genesis atanga Malakia thleng bu 39 chin zawng hi
an pawm a, a dang zawng chu an hnawl ta a ni. Heng lehkhabu Judate’n an lo pawm
hote hi Kohhran alo ding hnua Thuthlugn Hlui bu Canon a nih lai pawhin an pawm
zui ta a ni.
Thuthlung Thar bu Canon a nih dan :
Thuthlung Thar bu Canon anih lai
hian Pathian thawkkhum, thutak pawm tlak a ni tur a ni tih chu tehfung awmsa ni
mahse thawkkhum han tihah pawh ngaihdan a phirsi theih avangin, tehfung
pawimawh tak tak pathum an nei a, chungte chu hengte hi an ni:
1) Apostolte
emaw an kaihhruaite emaw ziak a ni ngei tur a ni. Chanchin Tha Luka ziak leh
Tirhkihte Thiltih chu a ziaktu Luka chu Paula nen an thawh dunna ngaihtuahin an
pawm a, Marka pawh Petera leh Paulate nen an thawh hona ngaihtuahin a Chanchin
Tha ziak chu an paw a ni a. Matthaia leh Johanate chu Apostol an nih avangin an
Chanchin Tha ziak chu an pawm nghal a ni.
2) Apostolte hunlai atanga
kohhran tamtak ten an pawm leh Pathian biakna atana an hman a ni tur a ni.
3) A bu chhung thu chu pawmtlak
leh innghahna tlak a ni tur a ni.
Thuthlung Hlui
nena inla lawn, Isua Krista Chanchin Tha zirtirna laipui, kohhranten an humhalh
lai zui anih loh chuan tu ziak pawh nise an hnawl mai a ni.
Bible bung leh chang then thu:
Thuthlung Hlui
lam ziakna Hebrai tawng hi a tirah chuan vowel (a,e, i, o, u ang chi) tel lo, consonant ringawta ziak a ni a,
Hebrai hote hian vowel hawrawp an nei lo a, thumal hrang hrangte then hranna
pawh awm lovin an ziak zawm put mai a, chhiar a har em em a ni. Jehova tih
hming pawh hi mawl tein ‘JHVH’ tiin an ziak mai a ni. Massorete – hoten Hebrai vowel an siam chhuah hnu, tlai khaw hnuah
a tulna hmun niawm laiah vowel hi an zep tel ta a ni. Chutiang bawk chuan
Thuthlung Thar bu lam pawh hithen fel awm lova inzawm deuh put tho mai a ni a.
Bible lama mithiam leh taima ten a bung leh chang siamin tuna kan hman ang hian
an lo siam chhuak ta a ni.
Kan Bible-ah
hian bung 1189 a awm a, hei hi Stephan Langdon-a AD.1227-a thi tain a ruahman
nia hriat a ni a.A tir lamah thenkhat chuan Cardinal Sancto-a, AD 1263-a thi ta
khan a ruahman niin an ngaia. Mahse Stephan Langdon-a siam ngei niin tun
thlengin rin a nit a zawk a ni. Heng Bible bungte hi Latin Concordance
buatsaihna atana then a ni a. A bung then hlawm thenkhatte hi chu duhthu a sam
lo hle a, mahse lehlin dang zelah pawh pawm a ni chho ta zel a ni.
Kan Bible-ah hian chang 31,163 a awm a, heng change hi Sir
Robert Stevens-an AD 1550-a a then a ni a. Geneva Bible AD 1560 kuma an chhut
chu Bible chang awmna an chhut hmasak ber a ni.
Bible bu hmasa leh lehlin hmasate:
| Bible Manuscript |
| Sptuagint hawrawp |
Septuagint ah
hian Bible chhunga lehkhabu hrang hrang hming kan hriat lar tak takte hi hman
thin a ni a, a bu indawta an lo siam pawh chu atira Hebrai ho kutziak bun en
danglam mahse tun thlengin zui zel a ni ta a ni.
Vulgate: Thuthlug Hlui bu chu Septuagint version leh
Thuthlung Thar bu Greek tawng original chu Latin tawngin AD kum zabi 2-na velah
khan an letling leh a, chu chu ‘Vulgate’ an
ti a, a awmzia chu ‘ti tlanglawn’ emaw
‘Vantlang hman tura siam’ tihna a ni.
He lehlin hi North Africa-ah siam a ni a, kum zabi 4-na lai velah khan hetih
hunlaia lehkhathiam ropui ni a an sawi Jerome-an a ennawn a. Kum sangkhat
chhung zet chu Catholic Kohhranten he Vulgate Bible hi an hman ber a ni. Mi
naran chuan Latin tawng hi an chhiar thei lova, hruaituin mipui tan a chhiar
mai thin a ni. Hun Thim (Dark Age) hun chhung zawng khan Pathin thu chu Latin
tawng hmanga hren beh tlat a ni.
Anglo Saxon tawng lehlin hmasa ber: Anglo Saxon tawng hi AD
450-ah khan England ramah anmahni run tuten an rawn la lut a. Hetih lai hian
Pathian thu chu Latin Vulgate kutziak Bible chauh a awm a, mithiam leh hausate
tan bak neih theih anih si loh avangin, kum zabi pariatnaah khan Vunerable Bede-a, chutih laia mithiam
hmingthang chuan Sam bu leh Chanchin Tha bute hi Anglo Saxon tawngin a letling
a. AD 735-ah a thi ta a. A thih hnuah England lal Alfred Ropuia an tih chuan
Bible pumpui Anglo Saxon twang lehlin siam chhuak turin thupek a siam a, an
lehlin zawh hmu hman lovin Alexander Ropuia pawh hian a boralsan ve leh ta a
ni.
England ram chu Norman hoten
William Hnehtu-a (William the Conqueror) hovin
AD 1066-ah khan an hneh a, chumi atang chuan sap tawng (English) hi an rawn
hmang chho ta a, sakhaw rawngbawltu (Puithiam) te chawisanna ram alo ni ta a
ni.
Sap tawng lehlin hmasa ber: Kum zabi 14-naah khan JohnWyclif-a (1330-1384), hetih hunlaia mithiam hmingthang leh Oxford-a lecturer
hna thawktu chuan Bible pumpui hi Latin Vulgate atangin Sap tawng (English) in
a letling a, hei hi sap tawng a Bible lehlin hmasa ber a ni. Chutiang kutziak
bu chu 150 vel lai an siam chhuak a. John Wyclif-an Sap tawng Bible lehlin a
siam hnuah hian Sap tawng lehlin dang leh tawng dang danga lehlin paw halo
chhuah belh ta zel a ni.
Lehkha chhutna khawl (Printing Press) hmuhchhuah thu: Lehkha
chhutna khawl (Printing Press) hi Europe ramah AD 1450-ah khan German mi, John
Gutenberg-a (AD 1400-1468), Mainz khaw mi, Bible siam buaipuitu nia an sawi
chuan a hmuchhuak ta hlauh mai a. He Printing Press hmuhchhuah hian Bible siam
chhuahna kawngah nasa takin a tanpui a, Pathian lehkhabu theh darhna nasa takin
a tipung ta a ni. Hemi hma lam hi chuan kutin an ziak chhawng mai thin a, ziak
tam a har em em a ni. England ramah chuan Printing Press hi AD 1476 ah khan
William Caxton-a (AD 1422-1491) chuan a hmang tan ta a, Thuthlung Hlui bu
thenkhat chu Hebrai tawng chhut a ni ta a ni.
--- Excerpt from Kohhran Chanchin by Rev. R. Lalrinsanga
No comments:
Post a Comment